Wanneer de avond valt en onze ogen zwaar worden, worden we overmeesterd door slaap en komen onze stoutste dromen tot leven. Misschien bevind je je plots in een hemels paradijs of ben je de heerser van een ver koninkrijk. Dromen zijn van alle tijden en ze treffen ons allemaal, waar ter wereld we ook leven. In tal van verhalen komen dromen, dromers en droomwerelden voor. De betekenis die men eraan toekent, verschilt in tijd, plaats en cultuur. ___Wist je dat ... visioenen een bijzonder soort van dromen zijn? Wat wij nu een visioen noemen, beschouwden ze in de middeleeuwen als een ‘visio spiritualis’. Men zag iets in de geest wat niet op natuurlijke wijze waarneembaar is. Deze visioenen komen niet louter ‘s nachts voor en hebben heel vaak een religieuze lading. Er zijn veel visioenen uit de middeleeuwen overgeleverd.
Pedro Calderón de la Barca, Sigismundus, prince van Poolen, of 't Leven is een droom. Bly-eyndigh treur-spel, vertaald door Schouwenbergh. Amsterdam: weduwe van Gijsbert de Groot, 1695, in-8°. (UA CST, BC, MAG-P 11.1390)
Bazilius, koning van Polen, heeft zijn zoon Sigismundus uit voorzorg laten opsluiten in een hoge, afgelegen toren. Een voorspelling waarschuwde de koning namelijk dat zijn zoon het koninkrijk ten val zou brengen. Toen de inmiddels oude koning na vele jaren besloot om Sigismundus toch vrij te laten, werd de voorspelling werkelijkheid. Wanneer Bazilius zijn zoon te pakken krijgt en opnieuw gevangen neemt, maakt hij Sigismundus wijs dat het allemaal slechts een droom was.
Dit toneelstuk is een vertaling van het Spaanse werk La vida es sueño van Pedro Calderón de la Barca (1600-1681) dat voor het eerst verscheen in 1635. Al op jonge leeftijd ontwikkelde de auteur een liefde voor het theater. Op 14-jarige leeftijd schreef hij zijn eerste stuk El carro del Cielo (De hemelse wagen). La vida es sueño wordt omschreven als een van dé hoogtepunten van het toneel van de Spaanse Gouden Eeuw.
___Wist je dat … profetische en bovennatuurlijke verhaallijnen eeuwenoud zijn? Ze kwamen al voor in de toneelstukken van de oude Grieken en Romeinen, de grondleggers van het Westerse theater. Ook in Shakespeare’s bekende stuk A Midsummer Night’s Dream uit de late zestiende eeuw, is het contrast tussen droom en realiteit een essentieel onderdeel van het verhaal.
Francesco Colonna, Hypnerotomachia = The strife of love in a dream. New York: Garland Publishing, 1976. (UA CST, BC, MAG-MP-B 26)
Dit boek is een facsimile-uitgave van Robert Dallingtons Engelse vertaling uit 1592 van het Italiaanse meesterwerk Hypnerotomachia Poliphilii uit 1499. Deze uitzonderlijke roman wordt toegeschreven aan Francesco Colonna. Het verhaal ontwikkelt zich als een droom in een droom. Wanneer Poliphilus ontwaakt in een duister woud, begint zijn zoektocht naar zijn geliefde Polia. Op deze reis ontmoet hij fabeldieren en andere magische wezens tegen een steeds veranderende achtergrond van klassieke monumenten en kleurrijke tuinen.
Het verhaal werd voor het eerst in Venetië gedrukt door de gerenommeerde humanist Aldus Manutius. De tekst is hoofdzakelijk Italiaans, maar bevat ook Latijnse, Griekse, Hebreeuwse en Arabische fragmenten. Die talige variatie - toen een technisch hoogstandje door het gebruik van allemaal verschillende lettertypen - combineert Manutius met 172 houtsneden, wat zijn werk nog meer eer aandoet. Dit boek wordt door sommigen beschouwd als het mooiste boek ter wereld en vormt het hoogtepunt van de vroeg-renaissancistische poëzie.
___Wist je dat … dit boek een inspiratiebron vormt voor architecten? Architecten en tuinontwerpers uit heel Europa putten inspiratie uit de beschrijvingen van de klassieke architectuur. Denk maar aan de kolossale tuinen van het paleis van Versailles. In 2006 verscheen bij Athenaeum-Polak & Van Gennep de eerste Nederlandse vertaling door Ike Cialona.
Gerard Hoet (illustrator), Figures de la bible. Den Haag: Pierre de Hondt, 1728, in-2°. (RG, 3080 A 2)
Ten tijde van het Babylonische ballingschap van het Joodse volk (597-538 v.C.) droomt Nebukadnezar II (634-562 v.C.). De machtigste koning van het Nieuw-Babylonische Rijk verbeeldde zich een groot beeld uit goud, zilver, brons en ijzer. De profeet Daniël interpreteerde dit als de opkomst en ondergang van vier koninkrijken. God zendt zijn boodschappen via dromen naar mensen op aarde.
Hoewel Nebukadnezar kritisch stond tegenover droomverklaarders, interpreteerde de profeet Daniël nog een tweede droom. Hier zag de koning een boom die tot aan de hemel reikte en voorzien was van een overvloed aan vruchten. Maar dan werd deze plotseling tot de wortels omgehakt op bevel van God. Deze boom symboliseert Nebukadnezar die het hoogste gezag van God moet erkennen. Dan pas ontvangt hij zijn macht op aarde terug. Wetenschappers plaatsen de verhalen uit het Boek Daniël in de tweede eeuw v.C. Daniël heeft de gebeurtenissen dus niet zelf beleefd. Historici en archeologen twijfelen aan de waarachtigheid van het beeld dat de profeet van Nebukadnezar aanbiedt. Vermoedelijk baseerde Daniël zich op traditiegebonden mondelinge overleveringen en het leven van Nabonidus, de laatste koning van het Neo-Babylonische Rijk (555-539 v.C.).
___Wist je dat … er wel meer dromen voorkomen in de Bijbel? Dromen bekleden een voorname plaats bij verschillende Bijbelse protagonisten. Jozef, de verloofde van Maria en ‘voedstervader’ van Jezus, ontving vier dromen met aanwijzingen van God voor de veilige geboorte van Jezus Christus. Farao Thoetmosis IV droomde over Gods plan in Egypte waarbij zeven jaar overvloed gevolgd zou worden door zeven jaar hongersnood. De droom van de aartsvader Jakob die een ladder van de hemel tot de aarde verbeeldde, duidde op de verticale verbinding tussen hemel en aarde.
Jean-Baptiste Barbé (graveur), Devotieprent Johannes van het Kruis, gravure, 1578-1649, 12 x 9,5 cm.
Johannes van het Kruis (1542-1591) was een Spaans mysticus. De Antwerpse graveur Jean-Baptiste Barbé (1578-1649) verbeeldt hem in zijn studeerkamer terwijl de mysticus een visioen van de engelen ontvangt waarbij ze hem de zweetdoek van Sint-Veronica presenteren. Dit was het doek dat Veronica Jezus aanbood tijdens zijn kruistocht in Golgotha om het zweet en bloed mee van zijn gezicht te vegen. Op miraculeuze wijze liet dit een afdruk van Jezus’ gezicht achter op het doek. De zweetdoek komt veelvuldig voor in de iconografie.
Johannes van het Kruis (1542-1591) werd geboren als Juan de Yepes, in een arm gezin in het kleine Spaanse dorp Fontiveros. Na de dood van zijn vader liet zijn moeder hem achter in een weeshuis. In 1563 trad hij in bij de karmelieten in Medina del Campo waar hij de Spaanse mystica Theresia van Ávila, ontmoette. Samen hervormden ze deze geestelijke orde en richtten ze in 1568 het eerste klooster van de ongeschoeide karmelieten op. Tussen 1578 en 1591 schreef hij tal van religieuze en mystieke werken. Onwettig hervormingswerk leidde tot een gevangenschap in 1577-1578. De lichamelijke en morele dwang die hij toen moest ondergaan, was een inspiratie voor vele mystieke gedichten. Een bekende tekst is het Geestelijk Hooglied. Johannes van het Kruis wordt als één van de grootste lyrische dichters van de Spaanse literatuur beschouwd. In 1726 werd hij heilig verklaard en in 1926 werd hij uitgeroepen tot kerkleraar.
Marcus Tullius Cicero, De re publica. Frankfurt am Main: Broenner, 1826, in-4°. (UA CST, BC, MAG-P 13.3199)
De ‘Somnium Scipionis’ (de droom van Scipio) vormt de afsluiter van De re publica (Over de staat, of De republiek), een werk uit ca. 52-51 v.C. Dit politieke traktaat van de Romeinse redenaar Marcus Tullius Cicero (106-43 v.C.) is opgezet als een Socratische dialoog waarin de consul Scipio Aemilianus wordt opgevoerd als oude, wijze man. In dit fragment droomt hij - ‘s nachts - over een reis door de hemelsferen, waar zijn ziel die van zijn grootvader, Scipio Africanus Maior, zal ontmoeten.
De re publicabestaat uit zes boeken, waarvan het grootste deel van het laatste boek aan Scipio’s droom is gewijd. Interessant is de tegenstelling tussen dit deel en de rest, waarin het aardse leven de uitvalsbasis vormt. In het zesde boek verlegt de auteur zijn aandacht naar een eeuwig, kosmologisch gegeven, wat aan de rest van het verhaal letterlijk een extra dimensie en extra overtuigingskracht geeft.