Wie verstoppertje speelt, verbergt zich vaak in een donkere kast of hult zich in de schaduw van een groot object. Op dergelijke plekken onttrekken we ons aan het oog van anderen. Die donkere plaatsen zijn dan ook heel geschikt om kattenkwaad uit te halen of snode plannen te smeden. Maar, al is de leugen nog zo snel, de waarheid achterhaalt hem wel! Die les komt keer op keer terug in moralistische fabels; mensen en dieren die zich niet goed gedragen zullen gestraft worden. En ook in een religieuze context wordt ondeugd scherp beteugeld. Een straf van God loert om de hoek.
Een biechtspiegel is een hulpmiddel om je voor te bereiden op de biecht; het is een geïllustreerde lijst van veel voorkomende zonden. Deze vrolijk aandoende 19de-eeuwse biechtspiegel werd getekend en ingekleurd door een jonge vrouw. Ze vergezelde elke mogelijke zonde van een geschikte afbeelding.
Benieuwd hoe ze haar roes uitslaapt? Of teveel drinkt? Of een kater heeft nadat ze teveel heeft gedronken? Of over onkuisheid droomt? Ontdek dit wonderlijke boekje op het digitaal platform van de Universiteitsbibliotheek.
Aagje Deken en Betje Wolff, Fabelen voor de Nederlandsche jeugd. 's-Gravenhage: Isaac van Cleef, 1792, in-12°. (UA CST, BC, MAG-P 12.2033)
Twee bloeddorstige wolven worden stilaan wanhopig. Ze hadden al enkele dagen geen prooi meer gevangen en hadden een enorme honger. Op een dag bedachten ze een list om een kudde schapen aan te vallen. Die werd bewaakt door een herder en zijn hond Phylax. Terwijl de ene wolf zich verstopt, huilt de andere. Wanneer de herder en Phylax deze laatste achtervolgen, kan de andere wolf zijn slag slaan. De ene loopt dus groot gevaar terwijl de andere kan begaan.
Fabelboeken werden 4000 jaar geleden voor het eerst neergeschreven in Mesopotamië. Via India en Klein-Azië bereikte het genre uiteindelijk het oude Griekenland. In de 6de eeuw v.C. zou Aesopus zich in deze dichtvorm bekwamen. Over zijn leven is weinig bekend en men twijfelt over de historiciteit van zijn verhalen. De Franse classicistische schrijver Jean de La Fontaine (1621-1695) baseerde zich op Aesopus’ verzameling fabels en het is dankzij zijn vertalingen dat deze verhalen gemeengoed zijn geworden.
Aagje Deken (ca. 1741-1804) en Betje Wolff (1738-1804) zijn twee Nederlandse schrijfsters. Toen de man van Betje overleed in 1777 trok Aagje Deken bij haar in. Samen schreven ze de bekende briefroman De Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (1782), maar ook deze fabelbewerking staat op hun naam. Ontdek hier nog meer leuke fabels.
___Wist je dat … de Bijzondere Collecties een grote collectie fabelboeken bezit, met dank aan Wim Gielen? De heer Wim Gielen (1935-2010) stond bekend als een buitengewoon minzame en lieve man. Hij werkte als huisarts te Hulst en koesterde een fascinatie voor fabels en Reinaert de vos. Hij verzamelde in de loop der jaren een enorme collectie fabelliteratuur en Reynaerdiana. Na zijn overlijden is zijn collectie verdeeld tussen de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience en de Universiteitsbibliotheek Antwerpen. Elk exemplaar uit zijn bibliotheek bevat een ex-libris met de tekst ‘Uit de boekerij van Wim N. Th. M. B. Gielen’. Neem zeker een kijkje op de website van het stageproject van Silke Geven over fabeldieren.
Jakob Böhme, Einleitung zum wahren und gründlichen Erkenntnis des grossen Geheimnisses der Gottseligkeit, Gott geoffenbaret im Fleisch. Amsterdam: Gerard Wetstein, 1718, in-4°. (RG, 2079 B 1)
In deze postume heruitgave biedt de Duitse mysticus Jakob Böhme (1575-1624) een inleiding tot de ‘echte waarheid’ rond het grote mysterie van de goddelijkheid. Zoals de titel aangeeft, heeft God dit zelf aan Böhme verkondigd in een visioen. De titelpagina toont Adam en Eva in het Paradijs waar ze nauwlettend in de gaten worden gehouden door het alziend oog van God. Ze leefden er gelukkig tot de duivel, vermomd als slang, ten tonele verscheen.
Jakob Böhme was een luthers theoloog, een invloedrijk mysticus en filosoof. Hij leefde en werkte in Görlitz. Zijn literaire debuut Morgen Rothe im Auffgang maakte hij nooit af, maar verscheen toch onder de titel Aurora. De lutherse predikant Gregorius Richter beschouwde dit als een ketters werk; het stadsbestuur van Görlitz plaatste het op de lijst van verboden werken. Böhme kreeg een schrijfverbod van 5 jaar. Zijn latere geschriften bracht hij niet meer in druk uit, maar verspreidde hij onder intellectuele kringen in Engeland, Duitsland en de Nederlanden. Toen hij echter besloot om zijn Der Weg zu Christo toch te publiceren in 1624, werd hij verbannen uit Görlitz. Hij bracht de laatste maanden van zijn leven in Dresden door.
___Wist je dat … er in de late Middeleeuwen werd gewaarschuwd voor het wangedrag van vrouwen? In Genesis is te lezen hoe Eva zich liet verleiden door de duivel en hoe ze Adam ervan overtuigt om de verboden vrucht te plukken. Door Eva’s schandelijke daad, worden alle vrouwen na haar geboren met de erfzonde. Vrouwen zijn dus makkelijk beïnvloedbaar, wijken snel af van het deugdzame pad en trekken anderen in hun wandaad mee. In de late middeleeuwen ontstond een propagandamachine, in woord en beeld, om deze boodschap kracht bij te zetten en waarschuwde men bijvoorbeeld tegen hekserij. Dit werd beschouwd als de ergste misdaad die een vrouw kon begaan, veroorzaakt door een enorme seksuele begeerte.
Moritz von Schwind (illustrator), Die schöne Melusine. Stuttgart: Paul Neff, ca. 1882. (UA CST, BC, MAG-MP-E 80)
Melusine is een waterfee, maar houdt haar bovennatuurlijke identiteit verborgen voor de buitenwereld. Zij trouwt met een ridder en schenkt hem aanzien en rijkdom, alleen moet hij beloven dat hij haar op een welbepaalde dag niet mag zien. Maar dan breekt de ridder die belofte en treft hij haar aan in bad, met het onderlijf van een vis. Ze vlucht en komt nooit meer terug.
Het verhaal van Melusine is verwant aan mythologische verhaalstof uit de Metamorfosen en komt - in allerlei varianten - voor in verschillende middeleeuwse volksverhalen vanaf de twaalfde en dertiende eeuw. Zowel in Latijnse als Franse bronnen, zowel in geschreven als mondelinge tradities.
Deze bewerking dateert van veel later. Moritz von Schwind (1804-1871) was een Oostenrijkse schilder. Zijn romantische stijl verbeeldde een geïdealiseerd Oostenrijk en Duitsland met ridders en kastelen. Hij liet zich inspireren door volksliederen, folklore en de hoofse liefde uit middeleeuwse ridderverhalen. Daarnaast illustreerde hij liederen van contemporaine componisten zoals Franz Schubert. In 1834 schreef de Duitse toondichter Felix Mendelssohn (1809-1847) Ouvertüre zum Märchen von der schönen Melusine. 35 jaar later verbeeldde Moritz von Schwind zijn verhaal van Melusine in een reeks van 11 schilderijen. Ze kunnen bewonderd worden in de Österreichische Galerie Belvedere in Wenen. Deze uitgave bracht deze prachtige kunstwerken tot in de huiskamer.
___Wist je dat … verhalen over relaties tussen mensen en bovennatuurlijke wezens van alle culturen en tijden zijn? Denk maar aan het verhaal van Eros en Psyche uit de Griekse mythologie, het bekende sprookje De kleine zeemeermin van de Deense schrijver Hans Christian Andersen of de film The Shape of Water uit 2017 van de Mexicaanse regisseur Guillermo del Toro.
Publius Ovidius Naso, Den methamorphosis ofte Herscheppinge, vertaald door Seger van Dort. Antwerpen: Geeraerdt II van Wolsschaten, 1650, in-8°. (UA CST, BC, MAG-P 12.667)
In de Griekse mythologie was de mooie nimf Io de minnares van de oppergod Zeus. Toen ze bijna betrapt werden door Zeus’ vrouw Hera veranderde Zeus Io in een zilveren koe. Hera doorzag het bedrog. Zij eiste de koe op als geschenk en liet haar bewaken door de honderdogige reus Argus. Toen Hermes, de zoon van Zeus, een slaaplied voor Argus speelde, viel de reus in slaap. Hermes doodde Argus en bevrijdde Io, waarna Zeus Io haar normale gedaante teruggaf.
Metamorfosen is een meesterwerk van de Romeinse dichter Publius Ovidius Naso (43 v.C.-17 n.C.) over de geschiedenis en schepping van de wereld. Dit omvangrijke werk telt meer dan 250 verhalen uit de Griekse en Romeinse mythologie, verdeeld over 15 boeken. Een metamorfose of verandering staat telkens centraal. Elk verhaal in deze 17de-eeuwse Nederlandse vertaling bevat een kopergravure van de beroemde Antwerpse kunstenaars Erasmus II Quellinus (1607-1678) en Pieter II de Jode (1596-1674). Ovidius’ Metamorfosen vormt ook vandaag nog een onuitputtelijke inspiratiebron voor de literatuur, muziek en beeldende kunsten.
___Wist je dat … Ovidius mannen en vrouwen hielp met verleiden? Ovidius was ook een liefdesdichter. Hij schreef de Ars amatoria, ofwel De kunst van de liefde. Het is de oudste handleiding tot het verleiden, ontstaan rond het begin van onze jaartelling. In de eerste twee boeken leren mannen de kunst van het versieren, het derde boek is voor vrouwen bedoeld.
Meer weten over Ovidius? Neem zeker een kijkje op de tentoonstellingspagina van de Leuvense collega’s.
Gerard Walschap, De kaartridder van Heppeneert, verteld door Soo Moereman en opgeschreven door Gerard Walschap, uitgegeven handschrift, twintigste eeuw. (UA CST, BC, MAG-P 63.126)
De Vlaamse schrijver Gerard Walschap (1898-1989) beschrijft het verhaal over de kaartridder van Heppeneert, door de ogen van verteller Soo Moereman. Riddart (de kaartridder) verliest zich na de vroegtijdige dood van zijn vrouw in een overdaad aan alcohol. Door te gokken zal hij zijn hele fortuin kwijtraken. Een pact met de duivel kan soelaas brengen.
Gerard Walschap droomde er van jongs af aan al van om missionaris te worden. Maar vooraleer hij zijn theologische studies in Leuven afrondde, wees hij het priesterschap af. Hij ontdekte zijn liefde voor het schrijven. Een passie die sterk bekritiseerd zou worden vanuit religieuze hoek, maar die hem tegelijk ook veel prijzen en erkenning zou brengen. Hoewel het katholieke geloof steeds duidelijk aanwezig is in zijn romans, distantieert hij de protagonisten en ook zichzelf steeds verder van de katholieke waarden. Onder meer De familie Roothooft, in 1939 als verzamelwerk uitgegeven, zou door de kerk op de lijst van verboden boeken worden geplaatst. De morele valkuilen werden als pornografisch bestempeld. Meer lezen? Ga dan zeker Een mens van goede wil of Houtekiet lezen...
___Wist je dat … de Bijzondere Collecties een grote verzameling handschriften van Walschap beheert? Het Gerard Walschap Genootschap, een onderzoekscentrum aan de Universiteit Antwerpen, nam deze in 2002 over van zijn erfgenamen. De manuscripten zijn ingebonden in bruine leren banden met een titel in gouden letters op de rug.
Afbeeldingen komen uit deze uitgave: Gerard Walschap, De kaartridder. Roman. Amsterdam: Meulenhoff, 1966. Omslagontwerp door studio H.B.M.